راهبرد صادراتی تک بعدی ایران، ابتکار عمل را به پکن سپرده است

هما میرزایی-جهان صنعت نیوز: صادرات محصولات پتروشیمی در چهار ماه نخست سال جاری به ۱۷ میلیون و ۴۰۲ هزار تن رسیده است که ارزش آن معادل ۶ میلیارد و ۸۹۴ میلیون دلار است. این در حالی است که در مدت زمان مشابه در سال قبل این عدد معادل ۱۸ میلیون و ۸۴۶ هزار تن به ارزش ۷ میلیارد و ۵۹۸ میلیون دلار بوده است. بنا بر این آمار، سهم صادرات محصولات پتروشیمی نسبت به سال گذشته از ۴۳ درصد به ۴۱ درصد کاهش یافته است. افزایش هزینه های تولید، محدودیت بیشتر در تامین برق و گاز، و عدم اصلاحات اساسی در سیاست های صادراتی از بعد داخلی و تحریم های بین المللی از بعد خارجی در این کاهش نقش به سزایی داشته اند. با وجود این کاهش، محصولات پتروشیمی متنوع مانند متانول، اوره، پلی اتیلن همچنان بخش بزرگی از سبد صادراتی کشور را تشکیل می دهند، که با کاهش اتکا به نفت خام و افزایش ارزآوری به پایداری اقتصادی ایران کمک شایانی می کنند.

فاجعه ای به نام صادرات ۷۰ درصد محصولات پتروشیمی به صورت خام

عدم تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش و صادرات مواد خام که در ابتدای زنجیره تولید قرار دارند، یکی از آسیب های جدی صادرات ایران است، که محصولات پتروشیمی نیز از آن بی نصیب نمانده اند. حدود ۷۰ درصد محصولات پتروشیمی به صورت خام و تنها ۳۰ درصد آن پس از ورود به زنجیره ارزش افزوده و انجام فرآوری های لازم به کشورهای مقصد صادر می شود. عدم واردات فناوری های روز و خروج گسترده نیروی انسانی تحصیل کرده توان ایران در رقابت با همسایگانی همچون قطر و عربستان که حضور بسیار ساده تری در بازار رقابت جهانی دارند، را به شدت کاهش داده است. از سویی دیگر، اتکا به یک کشور به عنوان مقصد صادراتی نیز ظرفیت های بسیاری را در زمینه تنوع بخشی به هم پیمانان تجاری از ایران دریغ کرده است.

۸۰ درصد محصولات پتروشیمی ایران به چین می رود

بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده، چین واردکننده حدود ۸۰ درصد محصولات پتروشیمی ایران شامل متانول، پلی اتیلن، اوره و پروپیلن است. پس از چین، هند و ترکیه هر کدام با سهم حدود ۱۵ درصد، از مهم ترین مقاصد صادراتی ایران در حوزه اوره، کودهای شیمیایی و پلیمرها هستند. همچنین امارات متحده عربی با سهم نزدیک به ۱۰ درصد، نقش واسطه ای و بازار قابل توجهی برای پلیمرها و گازهای مایع ایفا می کند. علاوه بر این، عراق و افغانستان نیز بخش قابل توجهی از صادرات پتروشیمی ایران را به خود اختصاص داده اند. سایر کشورها، از جمله برخی بازارهای اروپایی و جنوب شرق آسیا، سهم ترکیبی حدود ۱۰ درصد از صادرات این صنعت را دارند.

راهبرد تک بعدی ایران در انتخاب مقصد صادراتی

در سال های اخیر، بخش قابل توجهی از تمرکز صادرکنندگان بر روش های جدید دور زدن تحریم های جهانی بوده است. در این سال ها رقبای ایران با سرمایه گذاری بر زیرساخت ها، آموزش نیروی انسانی متخصص و جذب سرمایه گذاران خارجی توانسته اند در زمینه تولید محصولات پتروشیمی پیشرفت کرده و بازارهای هدف متنوعی پیدا کنند. در داخل نیز، عدم سرمایه گذاری بر تکمیل زنجیره ارزش باعث افت کیفی محصولات صادراتی و آسان شدن جایگزینی آن ها با محصولات کشورهای همسایه شده است. هرچند نمی توان از نقش تحریم ها غافل بود، اما اتخاذ راهبردی تک بعدی در انتخاب کشور هدف صادرات و عدم توجه به لزوم تنوع بخشی به واردکنندگان، باعث شده است ابتکار عمل از ایران سلب شده و به دست سیاستگذاران در چین بیفتد. حالا و در جایی که چین با تهدیدهای تعرفه ای آمریکا روبه رو است، و شاید در آینده ای نزدیک ناچار به انتخاب میان منافع حاصله از آمریکا یا ایران باشد، نگرانی ها از سرنوشت صادرات محصولات پتروشیمی به عنوان تعیین کننده ترین کالای صادراتی ایران بیشتر از قبل شده است.

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در گفت وگو با جهان صنعت نیوز از دوراهی پکن برای انتخاب میان ایران و آمریکا می گوید.

ایران شریک تجاری سودمندی برای چین است

هرچند موضوع تعرفه ها برای چین اهمیت بالایی دارد، این کشور تمایل ندارد شریک تجاری سودمندی همچون ایران را از دست بدهد. منافع بلندمدت پکن در گرو روابط با تهران است؛ چرا که ایران، با وجود چالش های مدیریتی، از ظرفیت های متنوعی برخوردار است که هر یک می تواند به تنهایی موتور محرک توسعه یک کشور باشد. چین به این واقعیت آگاه است و نیاز خود به منابع معدنی، نفت، اراضی و دیگر ظرفیت های ایران مانند قرار گرفتن در موقعیتشاهراه تجاری را می داند. از این رو، در صورتی که حفظ روابط با ایران در موازنه قدرت برای پکن ضروری تلقی شود، احتمال تبعیت کامل از خواسته های آمریکا کاهش می یابد.

موازنه میان منافع اقتصادی چند صد میلیارد دلاری و چند ده میلیارد دلاری

در عین حال، توانمندی های ایران نیز در این محاسبات نقش دارد. چین امروز می سنجد که منافع اقتصادی همکاری با ایران در حد چند ده میلیارد دلار و همکاری با آمریکا در مقیاس چند صد میلیارد دلار است؛ بنابراین با در نظر گرفتن منافع سیاسی، تلاش می کند موازنه ای میان این روابط برقرار کند.

به هوش باشیم برای دیپلماسی دیر نشود

طی سال های گذشته دیپلماسی کشور ما در مسیر درستی قرار نداشته و در حال حاضر در شرایطی نیستیم که قدرت تصمیم گیری آن چنانی داشته باشیم. تجربه کشورهای همسایه مانند عراق باید همواره مقابل چشمان ما باشد؛ این کشور دیر تصمیم گرفت تن به دیپلماسی بدهد و در نتیجه دچار شرایطی شد که نفت خود را در مقابل غذا و دارو تهاتر کرد. این که در کجاها باید مقاومت کنیم و در کجاها نرمش، موضوعی است که باید مورد توجه سیاستمداران قرار بگیرد. برای رسیدن به اهداف مورد نظرمان باید از تمام این روش ها استفاده کنیم. دستگاه دیپلمماسی کشور باید کارآزموده و کاربلد باشد، و از تمام این ظرفیت ها در جای خود استفاده کند.