بی‌بی‌سی: کشاورزان با بهره‌گیری از زنبورها به شکلی خلاقانه، راهی پیدا کرده‌اند تا فیل‌ها را از نزدیک شدن به محصولاتشان بازدارند.
کشاورزان با بهره‌گیری از زنبورها به شکلی خلاقانه، راهی پیدا کرده‌اند تا فیل‌ها را از نزدیک شدن به محصولاتشان بازدارند.
در بسیاری از نقاط جهان، توسعه مزارع باعث هم‌پوشانی بیشتر با زیستگاه فیل‌ها شده و این مسئله اغلب به درگیری‌های خطرناک ختم می‌شود؛ چراکه فیل‌ها وارد زمین‌های کشاورزی می‌شوند. اما در کنیا، پژوهشگران پس از سال‌ها بررسی، راه‌حلی ساده و مبتکرانه یافته‌اند: استفاده از حصارهایی که از کندوهای زنبور تشکیل شده‌اند.
با بهره‌گیری از دانشی دیرینه در میان جوامع محلی درباره نفرت فیل‌ها از کندوهای زنبور، وزوز این حصارها به راه‌حلی نرم اما اثربخش برای کاهش تنش‌های میان فیل‌ها و کشاورزان تبدیل شده‌اند؛ و این راه‌حل اکنون از موزامبیک تا تایلند در حال گسترش است.
اما چه چیزی در زنبورهاست که این چنین فیل‌ها را می‌ترساند؟ و آیا واقعاً می‌توان روی این موجودات کوچک برای حفظ آرامش در دنیایی که هر روز شلوغ‌تر و متراکم‌تر می‌شود، حساب کرد؟
در بسیاری از مناطق جهان، تقابل میان انسان و فیل به مسئله‌ای بزرگ تبدیل شده است. در کنیا، با افزایش مداوم جمعیت و رشد تقاضا برای منابع طبیعی، سکونتگاههای انسانی هرچه بیشتر با زیستگاه‌های فیل‌ها هم‌پوشانی پیدا کرده‌اند. این تداخل، در کنار بازیابی جمعیت برخی گله‌های فیل، احتمال برخورد و درگیری میان انسان‌ها و این موجودات عظیم‌الجثه را به‌شدت افزایش داده است.
گرتا فرانچسکا یوری، مشاور حفاظت از فیل‌ها و تعارض میان انسان و فیل که با چندین دولت و سازمان غیردولتی مستقر در اتیوپی همکاری دارد می‌گوید: «گسترش زمین‌های کشاورزی، قطع درختان، شهرسازی، و کوچک و تکه‌تکه شدن زیستگاه فیل‌ها، که به قلمروهای پهناور نیاز دارند، آن‌ها را ناگزیر کرده تا برای یافتن غذا و آب به مناطق مسکونی انسان‌ها وارد شوند.»
«هر جا فیل باشد، دیر یا زود مواردی از تعارض میان انسان و فیل هم گزارش می‌شود.»
راه‌حلی برای محافظت از محصولات کشاورزی
گریم شانن، بوم‌شناس حیات‌وحش در دانشگاه بانگور در ولز، بریتانیا، که دو دهه است فیل‌های آفریقایی را مطالعه می‌کند، می‌گوید که افرادی که به این مناطق رانده شده‌اند، اغلب از طبقات کم‌درآمد هستند. «بنابراین کشاورزی برای آن‌ها و خانواده‌هایشان حیاتی است.»
اما آب و محصولات زراعی سرسبز و سرشار از مواد مغذی می‌توانند برای فیل‌ها بسیار جذاب باشند و همین مسئله آن‌ها را به نزدیکی سکونتگاههای انسانی می‌کشاند.
امانوئل موامبا، کشاورزی که در مواکومای کنیا، دهکده‌ای در خط مقدم تعارض انسان و فیل زندگی می‌کند، می‌گوید: «افراد زمان زیادی را صرف مراقبت از زمین خود می‌کنند. وقتی که محصولات را کاشته‌اید و تقریباً آماده برداشت شده‌اند، فیل‌ها می‌آیند. اگر فیل‌ها بیایند … همه چیز از بین می‌رود.»
موامبا ادامه می‌دهد: «برای بسیاری از ما، این محصولات تنها راه تأمین معاش‌مان هستند. فکرش را بکن، اگر یک‌شبه همه‌اش از بین برود چه فاجعه‌ای می‌شود.»
چنین برخوردهایی می‌تواند برای هر دو طرف مرگبار باشد. کشاورزان ممکن است در تلاش برای جلوگیری از ورود فیل‌های هفت تنی گرسنه به مزارع خود جان خود را از دست بدهند، و فیل‌ها هم ممکن است تنها به‌خاطر یافتن یک وعده غذای خوب، کشته شوند.
برای کاهش این درگیری‌ها، دانشمندان و جوامع محلی دهه‌هاست که راه‌حل‌های مختلفی را برای جلوگیری از ورود فیل‌ها آزمایش کرده‌اند؛ از حصارهای الکتریکی، برج‌های دیدبانی و نورافکن‌های خورشیدی گرفته تا آجرهای چرب‌شده با فلفل و مواد بدبوی دافع فیل، یا حتی استفاده از صدا برای ترساندن فیل‌ها. هر یک از این روش‌ها مزایا و معایب خود را داشته‌اند.
اما استفاده از زنبورها برای ترساندن فیل‌ها به ابزاری مؤثر و امیدبخش تبدیل شده که علاوه بر دفع فیل‌ها، مزایای دیگری نیز برای کشاورزان به همراه دارد.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که زنبورها راهی مؤثر برای دور نگه داشتن فیل‌ها از محصولات کشاورزی هستند
با الهام از آن داستان محلی، فولرات و داگلاس-همیلتون کار تحقیقاتی‌شان را با لوسی کینگ، مدیر بخش همزیستی در مؤسسه نجات فیل‌ها، آغاز کردند تا ببینند آیا واقعاً زنبورها می‌توانند این پستانداران غول‌پیکر را بترسانند. تا سال ۲۰۰۷، تحقیقات آن‌ها نشان داد که فیل‌ها نه‌تنها از درختانی که کندوهای زنبورعسل وحشی آفریقایی دارند دوری می‌کنند، بلکه – به گفته کینگ – «با غرش به یکدیگر هشدار می‌دهند که به آن ناحیه نزدیک نشوند». او اضافه می‌کند: «می‌دانیم که نیش می‌خورند، و می‌دانیم که هیچ‌وقت فراموش نمی‌کنند.»
این حصار دور تا دور مزرعه کشیده می‌شود و در هر ده متر، یک کندو میان دو ستون نصب می‌شود. زنبورهای عسل آفریقایی با کمک جاذب‌های طبیعی مانند موم زنبور و روغن علف لیمو به کندوها جذب می‌شوند و به‌طور طبیعی آن‌ها را اشغال می‌کنند.
کینگ می‌گوید: «برای هر یک جریب زمین کشاورزی، به ۲۴ کندو نیاز دارید.» البته تنها نیمی از آن‌ها واقعی‌اند؛ باقی، کندوهای ساختگی‌اند – جعبه‌هایی از تخته سه‌لای زردرنگ که فقط این تصور را برای فیل‌ها ایجاد می‌کنند که مزرعه پر از کندوست. این کار هم هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و هم فضای بیشتری در اختیار زنبورهای واقعی می‌گذارد. کینگ ادامه می‌دهد: «فیل‌ها وقتی در تاریکی نزدیک می‌شوند، بوی زنبورها و عسل را حس می‌کنند و با تعداد زیادی جعبه زرد مواجه می‌شوند. آن‌ها نمی‌توانند تشخیص بدهند کدام واقعی است و کدام تقلبی. در نتیجه دچار خطای دید می‌شوند. و به نظر می‌رسد که این ترفند واقعاً جواب می‌دهد.»
یکی از مهم‌ترین مزایای جانبی این حصارها، تولید عسل است که می‌تواند درآمد اضافی برای کشاورزان فراهم کند. موامبا، که در یکی از روستاهای محل اجرای این طرح زندگی می‌کند و اکنون به‌عنوان مسئول پروژه حصارهای کندویی برای مؤسسه نجات فیل‌ها فعالیت دارد، می‌گوید: «اگر کشاورزی هم عسل داشته باشد و هم محصول، می‌تواند خانواده‌اش را تأمین کند.» او حالا به دیگر کشاورزان آموزش می‌دهد که چگونه این حصارها را بسازند و از آن‌ها مراقبت کنند.
حصارهای کندویی علاوه بر دور نگه داشتن فیل‌ها، می‌توانند با امکان فروش عسل، درآمدی اضافی برای کشاورزان فراهم کنند
کینگ اضافه می‌کند که زنان «معمولاً بیشتر از دیگران از درگیری انسان و فیل آسیب می‌بینند»: اغلب این زنان هستند که در مزارع کار می‌کنند و برای دور کردن فیل‌ها از محصولاتشان باید تلاش کنند، که این می‌تواند خطر آسیب دیدن را به دنبال داشته باشد. برای این زنان، «احساس قدرت و تسلط بیشتر بر وضعیتشان به این معنی است که می‌توانند به راحتی به کارهای دیگر خود برسند؛ مثلاً برگشتن به مدرسه یا مطمئن شدن از اینکه وقت کافی برای انجام مسئولیت‌های دیگرشان دارند.»
در سال‌های گذشته، کینگ و گروهی از پژوهشگران مجموعه‌ای از داده‌های مستند درباره اثربخشی حصارهای کندویی در کنیا جمع‌آوری کرده‌اند. اکنون این حصارها در کشورهای زیادی از جمله تانزانیا، موزامبیک و سری‌لانکا در حال آزمایش هستند. شواهدی از موفقیت این روش حتی از تایلند نیز به‌دست آمده؛ کشوری که در آن‌جا هم تعارض میان انسان و فیل‌ها بخشی از زندگی روزمره است.
در سال ۲۰۲۴، کینگ و تیم پژوهشی‌اش نتایج یک مطالعه بلندمدت را منتشر کردند که در آن به بررسی عملکرد حصارهای کندویی در یک دوره ۹ساله در دو روستای جنوبی کنیا، موامبیتی و مواکوما، پرداخته شده بود. در این مناطق که امانوئل موامبا نیز در آن ساکن است، مردم به کشت محصولاتی چون کلم و ذرت وابسته‌اند؛ محصولاتی که فیل‌های مهاجر میان بخش‌های شرقی و غربی پارک ملی تساوو را به خود جذب می‌کنند. این پارک میزبان حدود ۱۵ هزار فیل است و بزرگ‌ترین جمعیت فیل در کنیا را دارد.
پژوهشگران در همکاری مستقیم با ساکنان منطقه، به نصب و پایش عملکرد حصارهای کندویی پرداختند. طبق یافته‌ها، از میان نزدیک به چهار هزار فیل که به سوی این حصارها آمده بودند، ۷۵ درصدشان دفع شدند. کشاورزان نیز از محل فروش عسل، حدود ۲۲۵۰ دلار درآمد کسب کردند.
چریتی موانگومه، کشاورز، زمین خود را با استفاده از بیل در کنار حصار کندویی که اطراف مزرعه‌اش در شهرستان تایتا تاونتا، کنیا کشیده شده، شخم می‌زند
شنون، یکی از کارشناسانی که در این تحقیق حضور نداشته، می‌گوید: «به‌نظرم این راهکار فوق‌العاده‌ای است. شما از یک سازوکار طبیعی استفاده می‌کنید تا حیوانات را از مزرعه دور نگه دارید. به‌نظرم واقعاً هوشمندانه است.»
با این حال، شنون اضافه می‌کند که این مطالعه برخی از نقاط ضعف این ابزار را نیز نشان داده است. برای نمونه، در سال‌های خشکسالی جمعیت زنبورها به‌شدت کاهش یافت زیرا گیاهان گل‌دار کمتر شدند. در سال ۲۰۱۸، که کندوها هنوز در حال بازیابی از خشکسالی سال قبل بودند، شمار زیادی از فیل‌ها وارد روستا شدند و حصارها تنها توانستند حدود ۷۳٪ از آن‌ها را دور کنند. شنون می‌گوید: «مثل هر روش یا ابزار دیگری، این روش هم محدودیت‌هایی در میزان کارایی‌اش دارد.»
کینگ نیز نسبت به اثرات تغییرات اقلیمی هشدار می‌دهد و می‌گوید: «اگر خشکسالی‌های شدید به‌جای هر ۱۵ تا ۲۰ سال، هر چهار سال رخ دهند، اوضاع سخت می‌شود، چون زنبورها دیگر زمان کافی برای بازیابی ندارند.» او همچنین یادآور می‌شود که باران‌های شدید هم دردسرسازند، چرا که باعث افتادن گل‌ها از درختان و بوته‌ها می‌شوند و این به ضرر زنبورهاست.
راه‌حل پیشنهادی پژوهشگران، استفاده هم‌زمان از ابزارهای مکمل مانند زغال‌های فلفلی یا برج‌های دیده‌بانی در کنار حصارهای کندویی است. کینگ می‌گوید: «بی‌تردید، هیچ راه‌حلی به‌تنهایی کافی نیست.»
ایوری می‌گوید که در مقیاس بزرگ‌تر، هرچند راه‌حل‌های محلی می‌توانند در کاهش درگیری‌های انسان و فیل مفید باشند، ممکن است تحت تأثیر شوک‌های اقلیمی و ژئوپولیتیکی قرار گیرند که این امر می‌تواند «اعتماد مردم به آن‌ها را به شدت کاهش دهد». او ادامه می‌دهد: «ما همیشه به یک رویکرد چندجانبه نیاز داریم که در آن به مسائل سطح بالاتری مانند: چطور با دولت همکاری کنیم؟ چطور می‌توانیم اعتماد ایجاد کنیم؟ چطور فشار را در سطح سیستماتیک، هم بر فیل‌ها و هم بر مردم، کاهش دهیم... که معمولاً به مسائل پیچیده‌تری مربوط می‌شود، رسیدگی کنیم.»
هر چند چالش‌های کلان هنوز باقی است، فعلاً این حصارها برای جامعه مفید واقع شده‌اند. موامبا می‌گوید: «ما با دو حصار کندویی شروع کردیم. حالا ۷۰۰ کندو در سه روستا داریم.» او اضافه می‌کند: «امروزه مردم باور دارند که باید با فیل‌ها همزیستی کنند – این واقعاً برای جامعه خوب است.»
موامبا می‌گوید که پیش از راه‌اندازی حصارهای کندویی «فیل‌ها تقریباً تمام مزارع اینجا را غارت کرده بودند. اما اکنون، مردم می‌توانند بدون ترس زندگی کنند.»
منبع خبر: پایگاه خبری تحلیلی انتخاب
